Главная » 2014 » Март » 20 » ТАРИХНИ БИЛМОҚ—ЎЗЛИКНИ АНГЛАМОҚДИР
20:52 ТАРИХНИ БИЛМОҚ—ЎЗЛИКНИ АНГЛАМОҚДИР |
ТАРИХНИ БИЛМОҚ—ЎЗЛИКНИ АНГЛАМОҚДИР
Элбошимиз Н.Назарбаевнинг ташаббуси
билан "Маданий мерос” давлат дастури
яратилиб,шу кунларда унда ўртага қўйилган масалалар босқичма-босқич амалга
оширилмоқда.Тарихий ёдгорликларга бой бўлган вилоятимиз учун бу дастурнинг
қадри баланд. Зеро, давлатимиз раҳбари таъкидлагандай,”Ўтмишни ўрганмасдан туриб,келажакни яратиб бўлмайди, Ўз тарихини
билмаган халқнинг келажаги ҳам бўлмайди.Одамзод борки, авлод-аждоди, ватанининг
тарихини билишни истайди. Ўзликни англаш тарихни билишдан бошланади. Тарихий
хотираси бор инсон-иродали инсон… тарихий хотирасиз келажак йўқ». Мустақилликка эришгунимизча,кўп бойликлар
таланди, шаҳар ва қишлоқлар харобага айлантирилди. Бироқ ҳеч қандай қирғинлар
ва вайронагарчиликлар қанчалик ваҳшийларча амалга оширилмасин, халқимизни ер юзидан супуриб ташлай олмади.
Халқимиз ва мамлакатимиз босиб ўтган йўлни, аждодларимиз фаолиятини-тарихимизни
чуқур билмай ва теран идрок қилмай туриб, киши маърифатли ҳам, маънавиятли ҳам
бўлолмайди. Зеро, ўтмиш билан бугуннинг, аждодлар билан авлодларнинг мустаҳкам
боғланиши бу-миллат мангулигига кафолатдир. Тарих бундай боғланишда олтин
кўприк бўлиб хизмат қилажак. Яхлит олиб қараганда, тарихни халқ яратади. Уни
яратишда фаол қатнашган, халқ руҳида, онгида ва қалбида ўзларидан чуқур ва
ўчмас из қолдирган тарихий шахслар ҳам халқ фарзандлари бўлганликларига
асосланиб шундай демоқдамиз. Қуйида
юртдошимиз, ёзувчи, публицист ва филолог олим Бахтиёр
Исабеков(Ўрдабекли) билан бўлган суҳбатни эътиборингизга ҳавола қиламиз.Муаллиф
ҳақида қисқача эслатиб ўтамиз.1945 йилда Чимкент вилояти Султон Работ қишлоғида
туғилган. 1961-1966 йилларда Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика
институти (ҳозирги педуниверситет) тарих- филология факультетини тугатган. Ўзбекистон
ФА да лаборант (1966), Ўзбекистон Миллий университегида ўқитувчи ва доцент
лавозимларида ишлаган (1968-1993). "Туркий филологиясига кириш" (
И.Қўчқортоев билан бирга, Т., 1984) қўлланмаси, ^Сайрам" рисоласи (Т.,
1995) "Ўзбек тили" -Қозоғистондаги ўзбек мактаблари учун 10-синф
дарслиги (2006), "Яссавий
насабномаси ва Амир Темур" (Сўзбоши. Т.. 1996) рисоласи муаллифи. 100 дан
ортиқ мақолалар ёзиш билан бирга Фуод Кўпрулунинг "Турк адабиётида илк мутассавифлар",
Лев Тумилевнинг "Қадимги турклар" асарларини ўзбек тилига таржима
қилган.Маҳмуд Қошғарий номидаги халқаро мукофот совриндори - (1993).
—Бахтиёр Ўрдабекли, ҳозирда ўзбек номи билан
юритилаётган ўзбек туркийларининг қадимий ва янги шаҳарлари ва қишлоқлари бисёр
ва улар халқимиз тарихида рўли бир хилда муҳим бўлмаганлиги учунми, ҳар ҳолда
кўпгина қишлоқларимизни бунёд бўлган давридан бошлаб, то ҳозиргача ўтмишини
тиклаб бўлмайди. Тарихчилар ҳам ўз асарларида, қоида тариқасида, катта
шаҳарларни ва баъзан машҳур қишлоқларни тилга оладилару, жуда кўп ўртача ва
майда қишлоқларимиз эътибордан четда қолади. Тарихий асарларда тарихи
ёритилмаган қишлоқлардан чиққан айрим куюнчак юртсевар инсонларимиз эса,
ватанини бошлаб берувчи нуқтасининг тарихини билиш ва билдириш истаги ажаб
эмаски, барча кишлоқ ва шаҳарларимиз мукаммал тарихларига эга бўлишига туртки
бўлиб. миллатимизнинг тўлиқ тарихини яратишга замин бўлса, деган эзгу
ниятни қалбига тугиб юрган юртдошларимиз
учун бебаҳо совға сифатида янги китобингиз китобхоглар қўлига етиб борди.Яъни,
яқинда Ўзбекистондаги нуфузли нашриётлардан бири бўлган "Мумтоз сўз”да
"Султонработ” деб номланган тарихий-этнографик, лингвистик лавҳалар кенг
ёритилган рисолангиз босилиб чиқди, бу жанубийқозоғистонлик барча ўзбеклар учун
жуда ёқимли хушхабар.,Тарихий асарнинг яратилиш тарихини қисқача баён этсангиз.
—Тарихни мен ҳамма қатори тушунаман ва айни
пайтда, сал айрича томонларим бордай туюладики, бу дунёдаги бошқа миллат-
лар,аникроғи, ҳозирги миллатларнинг ўз тарихига қарашидан озуқ- ланган бўлса
ажаб эмас. Аниқ-тиниқ қилиб айтсам, мен учун ўтган умрим билан минг, юз йиллар
олдин ўтган ота-боболарим умри орасида фарқ
жуда кам, чунки мен ўтган умримнинг қандай давоми бўлсам, ўтмиш
оға-боболаримни ҳам шундай давомиман. Хуллас, ота-боболар, ота-она танланмайди,
улар бизга берилгани каби биз ҳам уларга Худо томонидан берилганмиз. Берганига
шукр қилмоқ керак.
Ҳозир «ўзбек» деб номланаётган бир турк
қавми Туркистоннинг ерида қадим, туб аҳолидан бири бўлиб, бу қавм замонамизда
Ўзбекистон, Тожикистон, Туркманистон, Афгонистон, Қирғизистон, Қозоғистон деб
номланаётган мамлакатлар ҳудудида азалдан яшаб келган. Улар ўша ерда туркнинг
ўзбеги сифатида шаклланиб, биргаликда ўзбек миллатини ташкил қилганлар. Яъни бу
қавмлар Ўзбекистондан бу ерларга кўчиб бориб қолтан (яъни диаспора) эмас, балки
туб аҳоли бўлиб, ҳозирги сиёсий чегараланишлар нати- жасида зикр этилган
давлатлар фуқароларига айланган. Ўзбеклар тарихи ҳам унинг ажралмас қисми
бўлган адабиёти тарихи ҳам бун- га мисоллар беради. Ўзбек туркий адабиётининг,
адабий тилининг асосчиси Аҳмад Яссавий
ва уни энг юксак поғонага кўтарган Алишер Навоий ҳозирги Ўзбекистон ҳудудидан ташқарида
туғилиб ўсиб, ижод қилганликлари ҳам буни яққол тасдиқлайди.
Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудидан ташқарида
ўзбек бўлиб кетган қавмлар умумўзбек тарихи,
маданияти, иқгисодиёти, турмуш тарзи, этнографияси, тили каби миллатни
белгиловчи барча ижтимонй ҳодисаларда муштаракликка эгадир. Агар собиқ
СССР исканжасида бўлган давримизда, автохтон ўзбеклар уч мамлакатда
(СССР, Афғонистон, Хитой) истиқомат қилган бўлсалар, мустақиллик даврига келиб,
улар юқоридаги давлатлардан ташқари яна
Тожикистои,Туркманистон, Қирғизистоп, Қозоғистон деган янги мамлакатларнинг фуқаролари
бўлиб қолдилар. Шундай қилиб, автохтон ўзбеклар ҳозирда Ўзбекистонни ҳам қўшиб
ҳисоблаганда еттита мамлакатда мавжуддир. Афсуски, бу давлатлар ҳукуматлари ва
аҳолисининг барчаси ҳам ўз мамлакатларидаги ўзбекларга туб аҳоли сифатида
қарамаяпгилар (Қирғизистондаги Ўш-Ўзган- Жалолобод фожиаларини эсланг). Бундай
вазиятнинг бошқа сабаблари қаторида ўзининг янги давлати тарихини, унда тарихан
яшаб келган халқлар тарихини, хусусан, ўз халқининг тарихини ҳамда демографик
ўтмишини билмаслиги ёки билганларини сохталаштириш каби иллат ва бидъатларнинг'
таъсири ҳам кам эмас. Бу мамлакатлариинг барчасида ўзбек тилида ўқиш ва ўқитиш
ишлари кераксиз бир нарсага айланиб қолди, яъни мазкур мамлакатлар олий ўқув
юртларига қабул қилинишда ўзбек тилида имтиҳон топшириш мумкин бўлмагани каби,
ўзбеклар зич яшайдиган ва аҳолининг жуда кўпчилигини ташкил қиладиган жойларда
бу тилни ҳеч бир соҳада ишлатишнинг иложи қолмади. Бундай шароитда ўзбек тили
уй, нари борса кўча тили доирасида қолиб кетди. Табиийки, бу ҳолат уларнинг
ҳукумат ва ҳукумат идораларида вазифага тайинланиши, давлат тизимларига
сайланиши муаммолиги амалий жиҳатидан яққол кўзга ташланиб қолди. Бундай
вазият, табиийки, қозоғистонлик ўзбеклар орасида ҳам ўзларининг келиб чиқиши,
дастлабки ватанлари, ота-боболари ҳақида, яшаб турган макони ҳақида кенгроқ
маълумот олишга қизиқувчиларнинг сонини кўпайтира бошлади.
"Султон работ" рисоласини яратилиши
тарихи ва сабаби ҳам шулар билан боғлиқ бўлса ажаб эмас. Султон работ менинг
ҳам дунёга келган маконим. Қишлоқдошларимнинг бир кичик қисми Тошкент шаҳрига
ўқишга келиб ўрнашиб қолган (баъзилари эса ўқишсиз ҳам жойлашиб қолган. Умуман,
Султон работ қишлоғи аҳолиси азалдан Сайрам ва атрофида бўлгани каби Тошкент
шаҳри ва вилояти билан чамбарчас боғли алоқада бўлган. Қариялар гувоҳлик
беришича, ўтган асрнинг 30-йилларида бу ерлик ўзбеклар, ҳатто қозоқлар ҳам Тошкентга
бориб очарчилик офатидан қутулганлар.
—Тарихий асарнинг яратилиши, китоб ҳолида
китобхонларнинг қўлига етиб бориши, хоҳ у катта бўлсин, хоҳ кичик бўлсин,
осонлик билан кечмайди.Биз бу ерда моддий ва маънавий ёрдамни назарда
тутяпмиз...
—Абатта.Бундай эзгу ниятлар билан бу ишга
моддий ва маънавий ёрдамларини аямаган қишлоқдош ёру- биродарларимиз Сайфиддин
Тўламетов, Иброҳим Худойберганов, Эрмат Алёров, Абдуғани Бобоев, Баҳодир
Қурбонбеков, Йўлчи Қоратоев, Давлат Тўлашев, Ўрдош Тошпўлатов, Исроил Иброҳимовларга
ташаккуримиз билан бирга Яратгандан ажрлар сўраб қоламиз. Қишлоғимизнинг ўзида
яшаб юрган қириндошим Отавой Раҳимғозиев
ва Авазхон Бобоевга ҳам ушбу ишга ўз
ҳиссасини қўшиш йўлидаги холис хизматларини алоҳида таъкидлаб, ўз
миннатдорчилигимни изҳор қил- моқчиман.Бу инсонларнинг ватанпарварлиги туфайли
кўрсатган фидойилигинининг натижаси ўлароқ ушбу рисола дунё юзини кўрди.
—Тарихни қўйиб турайлик, лекин ҳозир сиз
тарихини ёритган қишлоқ мустақил
Қозоғистон ҳудудида,Сиз эса мустақил Ўзбекистон
ҳудудида яшаяпсиз. Ўзга давлатдаги қишлоқ, унинг аҳолиси хақида қайғуришни
қандай қилиб ватанпарварлик деяпсиз?
—Мен "ватан" деган муқаддас
тушунчани, ҳозирги баъзи бир ватан тушунчасини изоҳловчилар талқинидан сал
бошқачароқ англаниши тарафдориман. Яъни ватан бу жуғрофий ва сиёсий хариталарга
киритилиб, аниқ-тиниқ чегараларини чизиб кўрсатиб бўлмайдиган муқаддас инсоний
ТУШУНЧА. Тушунча эса жуғрофиянинг, давлатнинг, ҳатто сиёсатнинг нимарсаси эмас,
ана шунинг учун ҳам четда туғилиб вояга етган улуғ ватандошларимиздан бири
Темир Хўжа ўғли "Ватаним менинг кўнглимдадир (аниқроғи,
"қалбимдадир") деган эдилар.Демак, ватан тушунчаси чегарасиз, ноаниқ,
ҳатто жуда мураккаб бир ҳодиса экан-да? Мен ундай демаган бўлардим. Мен Ватан
тушунчасининг маъно таркибидаги
"макон" қисмини (тилшунослиқда уни қисқагина қилиб "сема"
дейишади), яъни макон семасини етак- чи қилиб, бу муқаддас сўз маъносини
торайтириш ҳақида гапирмоқдаман. Бу сўзнинг маъносидаги муҳим сема - миллат ёки
халқ семасини назардан соқит қилиш билан мазмун томонига путур етказилади ва
уни муқаддас тушунчадан географик ва сиёсий оддий тушунчага айлантиришга уринилади,
демоқдаман. Эътибор берсангиз, юқорида келтирилган фикрлар ватандошликни
белгилаб берадиган нарса ҳозирги жуғрофий, сиёсий чегаралар эмас, албатта.
Шундай экан, ватандоншик ва ватан тушунчасида макон семаси етакчи )мас, етакчи
сема бу муайян халқ, миллатдир. Яъни ватан сўзи маъносида "макон тутган
халқим" эмас, "халқим тутган макон" устундир. Бир пайтлар
Абдулла Орипов ҳам шундай фикрни ифода этган эди:
Халқим, сен
музликларни этсайдинг ватан
Жондан ортиқ севмасмидим музликларни ҳам.
Ҳинд-Оврўпа тилларидаватан ва унга яқин тушунчаларни ифода этувчи сўзлар туғилиш ва ота маъноли
сўзлар билан боғланиши ҳам бизнинг ватан ҳақидаги тушунчамиз умуминсоний англаш
билан уйғундир деган қаноатга олиб келади. Яъни рус тилидаги родина - туғилиш
(қайси ота-онадан туғилиш) билан боғланса, ватанпарварлик маъноли патриот сўзи
маъноси ота тушунчаси билан боғланади. Олмон тилидаги фатерланд - ватан
сўзининг таркиби ҳам ота-юртдир. Ўзимизнинг "Қирқ қиз"
достонимизнинг:
Қадимги ўтган замонда
Қорақалпоқ томонда
Ота юрти Туркистон
Оллоёрдай бой бўлди
Тўрт тўлиги шай бўлди
мисраларидаги ота юрт ҳам ватан тушунчасини ифода этган. Ватан сўзи боғланадиган бошқа сўзлар ҳам
ватан тушунчасида асосий маъно миллат, ҳалқ, умуман, этнос билан боғлиқлигига
гўё ишора қилиб туради. Ватан фарзанди, ватан ўғлони, ватан бо- ласи деймизу,
лекин ватан тумани, ватан маҳалласи, ватан вилояти дейиш ғалатдир. Ватанни
жуғрофий ёҳуд сиёсий чегаралар билан белгилаш шулар қатори "киндик қони
тўкилган ер"нигина ватан ҳисоблаб, шу асосда катта ватан ва кичик ватанни
белгилаш инсониятнинг ажралмас бир узвий қисми бўлмиш кўчманчи қавмларни
"ватансиз" деб эълон этишдек зарарли ғайри илмий хулосга ҳам олиб
келишини инобатга олмоқ керак. Сайқалсиз бўлса ҳам сийратли бир гап келди:
Ватан иморати сувдан эмас, селдан,
Ватан иморати"кет”дан эмас, "кел”дан,
Ватан иморати четданэмас, белдан,
Ватан иморати ердир,лекин, элдан,
Ватан иморати сенданмендан,биздан,
Ва ниҳоят,
Ватан, миллат, ота-она ва замона Ўзидан.
—Сўнгги йилларда тарихимизни бузиб кўрсатишга
ҳаракат қилаётган одамлар ҳам орамизда учраб турибди.Уларга муносабтингиз
қандай?
—Ростдан ҳам Жанубий Қозоғистон ўзбеклари
тарихи, этнографияси на Ўзбекистон ва на Қозоғистон тарихчилари томонидан
махсус ўрганиш объекти бўлмай келди. Шунинг учун ҳам бўлса керак ушбу
қишлоқнинг жонкуяр ўқитувчиларидан марҳум Чинибеков Юсуфали туман газетасида қишлоқдошим Тўйчиев Қурбонали аканинг қишлоғимиз ҳақидаги мақоласи эълон қилиниб. унда тарихий
фактларга мутлақо тўғри келмайдиган тарихий маълумотларни оммалаштиршидан
хавотирланиб, мақолани кўтариб келди ва мендан қишлоғимиз тарихини ёритишни
илтимос қилди. Дархақиқат, мақолада қишлоғимиз аҳолисининг аждодлари итиги 3
аср муқаддам Қўқондан кўчиб келган, деган мутлақо ғайриилмий, ғайритарихий
маълумотлар ёритилган эди.Бунга жавобан тарихий фактларга асосланган илмий
мақола ёзиб чиқаришни таклиф қилди ва моддий жиҳатдан "мен ўзим
қўллайман" деб ваъда ҳам берди. Ушбу рисола бошида бир кичик мақола
шаклида пайдо бўлишининг сабаби шундай эди.
Одам Ато ва Момо Ҳавонинг ватани Ер юзи
бўлган экан. Демак, уларнинг зурриёглари кўпайиб, бир-биридан узоқлашиб боргани
сайин бу яхлит Ватан ичида ватанлар пайдо бўлган ва улар ана шу доира ичида
силжишларга ҳам учраб турган. Демак, аслида Инсониятнинг Ватани битта - Ер,
инсонларнинг ватани кўп - биттани бўлиб олишиб ҳосил қилишган.
Агар яқингача ўлкамизнинг асосий кўпчилик аҳолиси турки бўлиб, мамлакагларимиз ерининг номи
Туркистон бўлганлигини ҳам ҳисобга олсак, Ғарбий Туркистонликлар, Шарқий
Туркистонликлар, Жанубий Туркистонликлар ҳамда бу ердан бошқа ўлкаларга кетиб
ўрнашиб қолганлар барчаси ҳам бир-бирига ватандош-дирлар. Марказий Осиёдаги,
жумладан, Қозоғистондаги ўзбеклар ва Ўзбекистон ўзбеклари эса ана шу
ватандошлик марказидадир- лар. Шундай қилиб, ватан тушунчасининг жорий давлат,
ҳукумат, давлат чегаралари билан боғланиши нисбий бўлиб, сиёсий бирлик билан
зич боғланган тушунча эса фуқаро ёки яқин ўтмишда кенг қўлланган граждан
сўзлари орқали ифода этилади.Бу рисола ёзилишидан
яна бир мақсад ота-боболаримизни улар қачон ўтганлигидан, қандай кишилар
бўлганлигини билиш -билмаслигимиздан, бизнинг нечанчи авлодимиз бўлишидан қатъи
назар биз уларяинг дуосида бўлишимиз, улар бизга қолдирган тил, дин, одат,
миллат кабиларни эъзозлашимиз, қўриқлашимизга бурчлилигимиздир, хиёнатга
ҳаққимиз йўқ. Зотан, Яратган Эгам ана шу боболаримиз силсиласида бизни ҳам
ИНСОН қилиб яратди, яъни инсонлигимиз учун восита қилди. Ҳеч бир инсон
авлодлари занжирида банданинг дунёвий нафси боис узилиш бўлмагай! Хуллас, ватан
тоза сиёсий ҳам, жуғрофий ҳам, тарихий ҳам, этник ҳам, геологик ҳам, археологик
ҳам, бадиий ҳам, руҳий ҳам, илҳомий ҳам, илмий ҳам бўлмаган, лекин этник ва
инсоний (руҳий) ҳамда маконий тушунчалари етакчилигида барча қайд қилинган
маъноларни ҳам таший оладиган тушунчани ифода этади, деб ҳисоблайман. Агар
ватан деган муқаддас тушунчани яна қандай бошқа тушунчалар билан қиёслаш мумкин
деса, мен уни ватаннинг ўзи каби муқаддас бўлмиш тил ва миллат тушунчаларша
қиёслаш мумкин бўлади, ҳатто бу тушунчалар ўзаро кўп жиҳатлари билан муштарак
деган бўлар эдим. Зотан, бу тушунчалар ҳам сиёсий, жуғрофий бўлинишларни писанд
қилмайди. Шунинг учун ҳам айнан мана шу инсоний белгилар кишининг макон ва
замондаги силжишларига, ижтимоий мавқе ва вазиятларига қараб ўзгармайди. Агар
киши ўзига ато этилган мана шу инсоний белгиларидан қаноат ҳосил қилган
бўлса,уларни англай олган, миллати, тили ва ватанида ўзига ўрин топа
олиб,бундан шукр қилган бўлса, бундай зотлар ҳаёти давомида бу муқаддас атонинг
биронтасига хиёнат қилмайди,ҳатто қила олмайди.—Рисолада анчагина фольклор намуналарини
ҳам келтирибсиз...
—Фольклор, яъни оғзаки ижод намуналари маънавият тарихининг бебаҳо
хазинасидир.Эътибор қилинг:
Чан-чун нима дейди,
Нима деганда ҳам
Аждодларинг дарагин дейди.
Биласанми қишлоғинг тарихин?
Мен айтайин, сен қулоқ солғин,
Аввал бошда Илонбузғон!
Айтчи, уни ким бузғон?
Илон буздими ё инсонми?
Илонбузғон бўлиб вайрон,
Вайронадан тикланди Қўрғон!
Номи бўлди бу қўрғоннинг
Султонимнинг работи,
Яъни, Работи Султон.
Ушбуда тутди макон
Муҳаммад Шариф ато.
—Султон работ қишлоғи ва унинг номи ҳақида
қисқача гапириб берсангиз.
— Кўриниб турганидек, бу қишлоқ номи икки
сўздан ташкил топган: султон ва работ. Тарихан унга яқин ўзбек кентлари (аслида
бу ерларда то XIX аср охири ва XX аср бошларига қадар бошқа қавмларнинг шаҳар
ва қишлоқлари бўлган змас) шимоли шарқида юқорида зикр этилган Сайрам ва
жануби-ғарбида Йорғоллиқ (ҳозир, яъни Қозоғистон мустақил бўлгандан кейинги
чоғларда уни "Алишер" деб аташ ҳам бир четга сурилиб, "Первомаевка"
деб аташ бошланган), шарқда - бир оз нарида Қорамурт қишлоқлари жойлашган.
Вилоят гюйтахти Чимкент (маҳаллий талаффуз ва кўплаб тарихий манбаларда ЧИМКАТ,
- қиёсланг МАНКАТ (Манкент), ПИСКАТ (Пискент) шаҳридан то Султон работ
қишлоғигача бўлган масофа - 18 км. Султон работнинг ши- молида жойлашган ва
унга туташиб кетиб қишлоқнинг кичик бир қисмини кейинги маъмурий бўлинишларда
ўз ичига олган Тўгус (Тўғуз) қишлоғи то 1930 йилларгача мавжуд бўлмаган. Бу
қиш- лоқнинг номи ҳам ўзбекча тўқишнинг ўзгартирилган шакли бўлиб ҳозир эса
бемаъни рақамни ифода этиб қолган. Асли тўқуш бўлиб, маъноси Қозиғурт ва
Қоржонтов (маҳаллий аҳоли бу тоғни Олатоғ(в) деб атайди) тўқишган жойи
маъносида.
Султон работ қишлоғи аҳолиси оғзаки ижодида
шу ердаги жой (сув) номи қуйидаги ёр-ёр тўртлигида ҳам ўз аксини топган:
Олатоғ(в)да қор ёғса,
Бунда қиров ёр-ёр.
Ақлим билан ҳушимни,
Олди биров ёр-ёр
Қозигурт кичик ва паст тоғ (юқори нуқтаси
денгиз сатхидан 2223 метр) тизими комк Кейинги йилларда Нуҳ алайҳиссалом
давридаги тўфонда кема айнан шу тоғ устида қуруқликни топиб тўхтаган, деган
халқ афсонаси билан боғлиқ ҳолда тез-тез тилга олиниб, бу тоғ номи ҳам турлича
талқинларга учради. Жумладан, Қалаубек Турсинқулов, Қозиғурт тоғ номини қози ва
қурт сўзларидан ташкил топган ва қози сўзи лавозимни,қурт сўзи бўри маъносини
ифода этиб, Қозиғурт биргалиқда, муқаддас бўри ёхуд етакчи қашқир маъносини
беради, деб ҳисоблайди ("Қазиғурт: ангиз мен ақиқат”, Алмати, 1998, Б.40- 41;).
Бу этимологиялар лингвистик ва тарихий жиҳатидан танқиддан ташқарида, айни
чоғда мантиққа ҳам мос эмас, буларни мен истак этимологияси, деб атаган бўлар
эдим. Қозиғурт бизнинг этимологик таҳлилимиз бўйича ҳам икки сўздан иборат: қоз
ва ғурт (Султон работ шевасида айнан Қозғурт деб талаффуз этилишига эътибор беринг.
Тарихий манбаларда Газгирд, Ғазгирт кўринишлари ҳам учрайди) Қозиғурт сўзининг
ҳар икки қисми ҳам Сайрам ҳавзасидаги дастлабки ўтроқ қавмлардан бўлмиш ва бу
ўлка ўтроқ аҳолисининг иждодларидан бўлмиш суғудлар тилидандир. Қоз сўзи суғуд
тилида ва ўзбек тилининг қатор шевалари қатори Султон работ шевасида ҳам
сақланиб қолган ғоз-тик турмоқ (шевада ва адабий тилдаги ғоз-ғоз турди
.Э.Воҳидовдан: "Бошда дўппим ғоз юрарман гердайиб) сўзидир
Ғурт суғдча сўз бўлиб, тош, харсанг, ғор
маъноли сўз.Бундан аниқ кўриниб туради ва Исфиджоб, Қозиғурт топонимлари каби
кадимий суғудча аталган номдир. Бодом дарёси номига келадиган бўлсак, яқингача
бу ерда ёввойи ҳайвонлар ҳам кўплаб миқдорда бўлган. Яна бир исботи Султон
работ аҳолиси ҳанузгача Бодомни тўқай ҳам дейдилар.Бундан ташқари, Ўзбекистонда
Бадал номли қишлоқ ҳам бўлиб, С.Қораев қайси шева ёки тилдаги сўзлигини
айтмасдан бадал (бодом сўзига товуш таркибига жуда яқин) унинг маъноси
"чакалакзор, бутазор" деб кўрсатади (С.Қораев,Географик номлар маъноси.
Т„ 1978, 31-6.)Тарихимиздан маълумки, Сайрам ва Туркистондаги каби, Султон
работ қишлоғи Муҳаммад Шариф отанинг муборак зотлари билан боғланади (маҳаллий
аҳоли талаффузида Мамашарвата). Муҳаммад Шариф отанинг мусулмон ғиштдан (эски
пишиқ ғиштнинг қишлоқдаги номланиши) қурилган қабрлари устидаги кичик бир
сағана (мақбарача) Эски қўргондан Илонбузгон томон йўналишда қабристон
чегарасидан салгина нарида жойлашган бўлса ҳам, қишлоқда бошқа мозор бўлмаса
ҳам қабристон якингача Муҳаммад Шариф ота (Мамашарвата) деб аталиб келинган. Бу
бизнингча, то Совет динсизлиги ҳукмрон бўлгунга қадар қишлоқ аҳолиси диний
ҳаётида бу зот катта рўл ўйнаганини кўрсатувчи муҳим аломатдир. Яқин- яқинларда
ҳам турли касаликка чалинган инсонлар ва касал ҳайвон- ларини етаклаб ушбу
сағана атрофида уч марта,етти марта, тўққиз марта айланиб, Муҳаммад Шариф ота
руҳларидан мадад сўраб, дардларига шифо топардилар. Қишлоқ аҳолиси ҳанузгача
Муҳаммад Шариф ота қабри, у ердаги қишлоқ қабристонини "Авлиё:' ва ўша
ердаги икки тепа оралиғини ҳамда ўша ерга оқиб келадиган ариқ- сойни
"Авлиёсой" деб аташлари ҳам туб аҳоли эътиқодида ушбу зотнинг тутган
мавқеларининг кўрсаткичи бўла олса керак.
Энди масаланинг энг чалкаш томонига эътибор берамиз. Тарихий манбалар ва турли насабномаларда
бевосита ушбу минтақада Муҳаммад Шариф деб аталадиган суфий авлиё тилга
олишанлигини учратмаганимиз ва бу номдаги Муҳаммад қисми исм бўлиб шариф эса
унинг унвони бўлиши эҳтимоли кўплигидан келиб чиқиб, рисолада бу зотнинг
шахсини аниқлашга уриниб кўрдик.
—Султонработ қишлоғининг тарихи манбааларда нечанчи асрдан бошланганлиги кўрсатилган?
—Агар юқорида айтилганлар асосида мантиқий бир хулоса чиқарсак, Султон работ қишлоғи тахминан XII юзйиллик атрофида шакллана бошлаган деган бир тўхтамга келиш мумкин.
—Қизиқарли ва мазмунли суҳбатингиз учун "Жанубий Қозоғистон газетасининг кўп сонли муштарийлари номидан миннатдорчилик билдирамиз.
|
Просмотров: 1079 |
Добавил: яргаллык
| Рейтинг: 0.0/0 |
|
Календарь
« Март 2014 » |
Пн |
Вт |
Ср |
Чт |
Пт |
Сб |
Вс |
| | | | | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 |
Наш опрос
Статистика
Онлайн всего: 12 Гостей: 12 Пользователей: 0
|